ძილისადმი ინტერესი უხსოვარი დროიდან არსებობს, მაგრამ მეცნიერული თეორიები ძილის შესახებ გამოთქმული იყო გაცილებით გვიან. მათ შორის აღსანიშნავია ძილის პასიური [Kleitman, 1963], აქტიური [Van Economo, 1918; Hess, 1924, 1929] და, აგრეთვე, ძილის ჰუმორული თეორია [ Monnier et al.,1972; Schoenenberger et al., 1972 ].
დღეისათვის ძილი ითვლება ორგანიზმის აქტიურ მდგომარეობად და არსებობს მრავალი თეორია მისი ფუნქციის შესახებ. ზოგიერთი ავტორის მიხედვით, ძილს დიდი მნიშვნელობა უნდა ჰქონდეს ორგანიზმში მიმდინარე აღდგენითი პროცესებისათვის. ნელტალღოვან ძილის დროს უნდა მიმდინარეობდეს ანაბოლური, ხოლო პარადოქსულის კი _ კატაბოლური პროცესები. [West, 1969; Moruzzi, 1972; Oswald, 1973; Hartmann, 1973]. ონტოგენეზური თეორიის თანახმად, ონტოგენეზში პარადოქსული ძილი ონტოგენეზის უფრო ადრეული განვითარების სტადიაში იჩენს თავს, ვიდრე ნელტალღოვანი ძილი. ამიტომაც მას დიდი მნიშვნელობა უნდა ჰქონდეს ც.ნ.ს.-ის განვითარებაში [Valatx, 1973; Fuxe, 1972]. ფილოგენეზური თეორიის მიხედვით, პარადოქსული ძილის დროს ხდება arousal-სისტემის პერიოდული აქტივაცია, რაც ხელს უნდა უწყობდეს ცხოველებს არსებობისათვის ბრძოლაში [Snyder, 1965]. პარმეჯიანის [Parmeggiani 1973,
1977] მიხედვით, პარადოქსული ძილის ფუნქციას უნდა წარმოადგენდეს ჰომეოსტაზის შენარჩუნება ძილის დროს.
ძილის ინფორმაციული თეორიის მიხედვით, პარადოქსული ძილი უნდა მონაწილეობდეს მეხსიერების პროცესში [Dewan, 1969; Greenberg, 1970; Hartman, 1973; Fishbein, 1977, 1972]. მოტივაციური თეორიის მიხედვით, პარადოქსული ძილი არეგულირებს ორგანიზმის ქცევას ღვიძილში და ამით ხელს უწყობს მის ადაპტაციას გარემოს მიმართ [Vogel, 1979]. მსგავსი მოსაზრება სიზმრის თაობაზე გამოთქმული იყო ფროიდის [Фрейд, 1926] მიერაც: «სიზმრის დროს უნდა ხდებოდეს ორგანიზმის განმუხტვა ინტენსიური დაძაბულობისაგან», რითაც სიზმარს დამცველობითი მნიშვნელობა უნდა ჰქონდეს ძილის შენარჩუნებისათვის. ელექტროფიზიოლოგიური მონაცემების საფუძველზე, თ.ონიანი [Ониани, 1976, 1980; Oniani, 1979 ] გამოთქვამს მოსაზრებას, რომლის თანახმადაც პარადოქსული ძილის ერთ–ერთ ფუნქციას უნდა წარმოადგენდეს თავის ტვინის ემოციოგენური სტრუქტურების პერიოდული აგზნება ძილის დროს და, რომ ძილში ფაზათა მონაცვლეობა (მორიგეობა) მიმართულია თავის ტვინის ჰომეოსტაზის შენარჩუნებისაკენ. განიხილავს რა ლიტერატურაში არსებულ მონაცემებს პარადოქსული ძილის თობაზე, ჰორნი [Horn, 2000] გამოყოფს პარადოქსული ძილის ოთხ ძირითად ფუნქციას: 1. პძ–ს დიდი მნიშვნელობა უნდა ჰქონდეს ონტოგენეზში ქერქის განვითარებაში. 2. პძ მძინარე ქერქს უნარჩუნებს ტონუსს. 3. პძ დიდი მნიშვნელობა უნდა ჰქონდეს ონტოგენეზში ქერქის განვითარებაში. 2. პძ-ს მძინარე ქერქს უნარჩუნებს ტონუსს. 3. პძ ნაწილობრივ მაინც შემცველია ღვიძილის მდგომარეობის და 4. პძ ხასიათდება დამამშვიდებელი მოქმედებით.
Aამგვარად, ლიტერატურაში არსებული მონაცემების საფუძველზე ნათელი ხდება, რომ მიუხედავად ძილის ნეიროფიზიოლოგიის ინტენსიური კვლევისა, ძილის ფუნქცია დღემდე ბოლომდე გარკვეული არ არის.
ორგანიზმის ამა თუ იმ ორგანოს ან ფუნქციური მდგომარეობის მნიშვნელობის დასადგენად ფიზიოლოგიურ გამოკვლევებში ხშირად იყენებენ მათი მოცილების, ე. წ. დეპრივაციის მეთოდს. სწორედ ამ მიზნით, ძილის ნეიროფიზიოლოგიური მექანიზმების და მისი ფუნქციის კვლევაში ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ასპექტს წარმოადგენს ძილის ტოტალური და ნაწილობრივი დეპრივაციით გამოწვეული ცვლი-ლებების შესწავლა.
მე–20 საუკუნის მეორე ნახევრიდან მსოფლიოს მრავალ ლაბორატორიაში დიდი ინტერესით შეისწავლება ძილის დეპრივაციის გავლენა სხვადასხვა ფიზიოლოგიურ მაჩვენებლებზე და თვით ძილ-ღვიძილის სტრუქტურაზე. გამოკვლევები ტარდება როგორც ადამიანებზე, ასევე ცხოველებზე. დაგროვილია საკმაოდ მდიდარი და ხშირად ურთიერთგამომრიცხავი შედეგები, რაც გამოწვეული უნდა იყოს აღნიშნულ ექსპერიმენტებში განსხვავებული მეთოდების და კვლევის ობიექტის გამოყენებით.
პარადოქსული ძილის დეპრივაციის (პძდ) მეთოდი ადამიანებზე პირველად გამოყენებულ იქნა ადამიანებზე დემენტის [Dement, 1960] მიერ, ხოლო მოგვიანებით კი _ ცხოველებზე – ბოცვრებზე [Khazan, Sawyar, 1963], კატებზე [Jouvet et al., 1964], მაიმუნებზე [Berger, Meier, 1966] და ვირთაგვებზე [Morden et al.,1967]. პარადოქსული ძილის დეპრივაციისათვის გამოიყენებენ სხვადასხვა მეთოდს: შეღვიძების [Dement 1960; Morden et al., 1967; Коридзе и др. 1979; Коридзе, Немсадзе,1980; Ониани 1980;], წყალში მოთავსებული პლატფორმების საშუალებით [Jouvet et al., 1964],თავის ტვინის ელექტრული გაღიზიანებით [Ониани и др., 1978; Ковальзов, Цибулъский, 1978], თათის ელექტრული გაღიზიანებით [Vimot-Vicary et al., 1965] მოძრავი ბორბალის გამოყენებით [Levitt, 1967], ტემპერატურის დაწევით [Parmeggiani, Rabin 1970], ფარმაკოლოგიური ზემოქმედების გზით [Dement 1969; Wyatt et al., 1969; Coenen et al., 1980 ] და ა. შ. ლიტერატურაში არსებული და საკუთარი მონაცემების საფუძველზე დემენტი [ Dement, 1969, 1974] მივიდა დასკვნამდე, რომ პძდ იწვევს პარადოქსული ძილის ხანგრძლივობის გაზრდას პოსტდეპრივაციულ პერიოდში, ცხოველების აგზნებადობის მატებას, ჰიპერსექსუალობას, ჰიპერფაგიას, აგრესიას. აღსანიშნავია, რომ დეპრივაციის თითქმის ყველა ზემოთ ჩამოთვლილი მეთოდი პარადოქსული ძილის დეპრივაციასთან ერთად იწვევს სტრესს. ამ მხრივ ყველაზე სრულყოფილ მეთოდად შეიძლება ჩაითვალოს პძდ-ის თავის ტვინის სტრუქტურების ელექტრული გაღიზიანებით [Oniani et al., 2001]. ძილის ტოტალური დეპრივაციის მიზნით გამოიყენება სხვადასხვა საშუალებები: ღვიძილის შენარჩუნება – კვებით, ადგილმდებარეობის შეცვლით [Kiyono et al., 1965; Kawakami et al., 1965], ნოციცეპტური გაღიზიანებით [Vimot-Vicary et al., 1965], მბრუნავი ბორბალით [Dement, 1967]. ტოტალური დეპრივაციის გავლენა ნაკლებად შესამჩნევ ძვრებს იწვევს ძილ-ღვიძილის ციკლში. მიღებული შედეგები აიხსნება ორგანიზმის ადაპტაციის უნარით აღნიშნული გავლენის მიმართ. გამოთქმულია მოსაზრება, რომ ამ შემთხვევაში ღვიძილის ფონზე აღირიცხება ნელტალღოვანი ძილისათვის დამახასიათებელი აქტიურობა, ხოლო პარადოქსული ძილის დეპრივაციის დროს ნელტალღოვანი ძილის ფონზე ვლინდება პძ-ის კომპონენტები [Dement, 1972]. მსგავსი სურათი ქცევასა და ეეგ-დისოციაციისა მიიღება ვირთაგვებში ატროპინისა და ფიზოსტიგმინის შეყვანის საპასუხოდაც [Radil-Weis, 1975]. კლინიკური მონაცემების თანახმად, ძილის ტოტალური დეპრივაციის შემდეგ, პირველ ღამეს შეინიშნება ნელტალღოვანი ძილის, ხოლო მეორე ღამეს _ ძილის პარადოქსული ფაზის გაზრდა [Berger, Oswald, 1969; Williams et al., 1964; Kales et al., 1970]. კარაძიკის [Karadzic, 1973] მიერ შეისწავლებოდა ძილის ხანგრძლივი (200 საათიანი) და ხანმოკლე (24 – 60 საათიანი) დეპრივაციის გავლენა. აღმოჩნდა, რომ ხანმოკლე დეპრივაცია იწვევს უფრო მკვეთრ ცვლილებებს, ვიდრე ხანგრძლივი დეპრივაცია. მიღებული შედეგების საფუძველზე ავტორი გამოთქვამს მოსაზრებას, რომლის თანახმადაც, ხანგრძლივი დეპრივაციის დროს ორგანიზმს უვითარდება ადაპტაციის უნარი აღნიშნული გავლენის მიმართ. გარდა ამისა, ტოტალური დეპრივაციის გავლენის ეფექტი დამოკიდებულია ინდივიდსა და შესასრულებელ ტესტზე [Stoker, Iovanovic, 1973; Naitoh, 1973].
ამრიგად, ლიტერატურაში არსებული მონაცემების საფუძველზე ჩანს, რომ მიუხედავად ძილის ნეიროფიზიოლოგიის ინტენსიური კვლევისა, ძილის ფუნქცია დღემდე გაურკვეველია.
დღეისათვის ძილი ითვლება ორგანიზმის აქტიურ მდგომარეობად და არსებობს მრავალი თეორია მისი ფუნქციის შესახებ. ზოგიერთი ავტორის მიხედვით, ძილს დიდი მნიშვნელობა უნდა ჰქონდეს ორგანიზმში მიმდინარე აღდგენითი პროცესებისათვის. ნელტალღოვან ძილის დროს უნდა მიმდინარეობდეს ანაბოლური, ხოლო პარადოქსულის კი _ კატაბოლური პროცესები. [West, 1969; Moruzzi, 1972; Oswald, 1973; Hartmann, 1973]. ონტოგენეზური თეორიის თანახმად, ონტოგენეზში პარადოქსული ძილი ონტოგენეზის უფრო ადრეული განვითარების სტადიაში იჩენს თავს, ვიდრე ნელტალღოვანი ძილი. ამიტომაც მას დიდი მნიშვნელობა უნდა ჰქონდეს ც.ნ.ს.-ის განვითარებაში [Valatx, 1973; Fuxe, 1972]. ფილოგენეზური თეორიის მიხედვით, პარადოქსული ძილის დროს ხდება arousal-სისტემის პერიოდული აქტივაცია, რაც ხელს უნდა უწყობდეს ცხოველებს არსებობისათვის ბრძოლაში [Snyder, 1965]. პარმეჯიანის [Parmeggiani 1973,
1977] მიხედვით, პარადოქსული ძილის ფუნქციას უნდა წარმოადგენდეს ჰომეოსტაზის შენარჩუნება ძილის დროს.
ძილის ინფორმაციული თეორიის მიხედვით, პარადოქსული ძილი უნდა მონაწილეობდეს მეხსიერების პროცესში [Dewan, 1969; Greenberg, 1970; Hartman, 1973; Fishbein, 1977, 1972]. მოტივაციური თეორიის მიხედვით, პარადოქსული ძილი არეგულირებს ორგანიზმის ქცევას ღვიძილში და ამით ხელს უწყობს მის ადაპტაციას გარემოს მიმართ [Vogel, 1979]. მსგავსი მოსაზრება სიზმრის თაობაზე გამოთქმული იყო ფროიდის [Фрейд, 1926] მიერაც: «სიზმრის დროს უნდა ხდებოდეს ორგანიზმის განმუხტვა ინტენსიური დაძაბულობისაგან», რითაც სიზმარს დამცველობითი მნიშვნელობა უნდა ჰქონდეს ძილის შენარჩუნებისათვის. ელექტროფიზიოლოგიური მონაცემების საფუძველზე, თ.ონიანი [Ониани, 1976, 1980; Oniani, 1979 ] გამოთქვამს მოსაზრებას, რომლის თანახმადაც პარადოქსული ძილის ერთ–ერთ ფუნქციას უნდა წარმოადგენდეს თავის ტვინის ემოციოგენური სტრუქტურების პერიოდული აგზნება ძილის დროს და, რომ ძილში ფაზათა მონაცვლეობა (მორიგეობა) მიმართულია თავის ტვინის ჰომეოსტაზის შენარჩუნებისაკენ. განიხილავს რა ლიტერატურაში არსებულ მონაცემებს პარადოქსული ძილის თობაზე, ჰორნი [Horn, 2000] გამოყოფს პარადოქსული ძილის ოთხ ძირითად ფუნქციას: 1. პძ–ს დიდი მნიშვნელობა უნდა ჰქონდეს ონტოგენეზში ქერქის განვითარებაში. 2. პძ მძინარე ქერქს უნარჩუნებს ტონუსს. 3. პძ დიდი მნიშვნელობა უნდა ჰქონდეს ონტოგენეზში ქერქის განვითარებაში. 2. პძ-ს მძინარე ქერქს უნარჩუნებს ტონუსს. 3. პძ ნაწილობრივ მაინც შემცველია ღვიძილის მდგომარეობის და 4. პძ ხასიათდება დამამშვიდებელი მოქმედებით.
Aამგვარად, ლიტერატურაში არსებული მონაცემების საფუძველზე ნათელი ხდება, რომ მიუხედავად ძილის ნეიროფიზიოლოგიის ინტენსიური კვლევისა, ძილის ფუნქცია დღემდე ბოლომდე გარკვეული არ არის.
ორგანიზმის ამა თუ იმ ორგანოს ან ფუნქციური მდგომარეობის მნიშვნელობის დასადგენად ფიზიოლოგიურ გამოკვლევებში ხშირად იყენებენ მათი მოცილების, ე. წ. დეპრივაციის მეთოდს. სწორედ ამ მიზნით, ძილის ნეიროფიზიოლოგიური მექანიზმების და მისი ფუნქციის კვლევაში ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ასპექტს წარმოადგენს ძილის ტოტალური და ნაწილობრივი დეპრივაციით გამოწვეული ცვლი-ლებების შესწავლა.
მე–20 საუკუნის მეორე ნახევრიდან მსოფლიოს მრავალ ლაბორატორიაში დიდი ინტერესით შეისწავლება ძილის დეპრივაციის გავლენა სხვადასხვა ფიზიოლოგიურ მაჩვენებლებზე და თვით ძილ-ღვიძილის სტრუქტურაზე. გამოკვლევები ტარდება როგორც ადამიანებზე, ასევე ცხოველებზე. დაგროვილია საკმაოდ მდიდარი და ხშირად ურთიერთგამომრიცხავი შედეგები, რაც გამოწვეული უნდა იყოს აღნიშნულ ექსპერიმენტებში განსხვავებული მეთოდების და კვლევის ობიექტის გამოყენებით.
პარადოქსული ძილის დეპრივაციის (პძდ) მეთოდი ადამიანებზე პირველად გამოყენებულ იქნა ადამიანებზე დემენტის [Dement, 1960] მიერ, ხოლო მოგვიანებით კი _ ცხოველებზე – ბოცვრებზე [Khazan, Sawyar, 1963], კატებზე [Jouvet et al., 1964], მაიმუნებზე [Berger, Meier, 1966] და ვირთაგვებზე [Morden et al.,1967]. პარადოქსული ძილის დეპრივაციისათვის გამოიყენებენ სხვადასხვა მეთოდს: შეღვიძების [Dement 1960; Morden et al., 1967; Коридзе и др. 1979; Коридзе, Немсадзе,1980; Ониани 1980;], წყალში მოთავსებული პლატფორმების საშუალებით [Jouvet et al., 1964],თავის ტვინის ელექტრული გაღიზიანებით [Ониани и др., 1978; Ковальзов, Цибулъский, 1978], თათის ელექტრული გაღიზიანებით [Vimot-Vicary et al., 1965] მოძრავი ბორბალის გამოყენებით [Levitt, 1967], ტემპერატურის დაწევით [Parmeggiani, Rabin 1970], ფარმაკოლოგიური ზემოქმედების გზით [Dement 1969; Wyatt et al., 1969; Coenen et al., 1980 ] და ა. შ. ლიტერატურაში არსებული და საკუთარი მონაცემების საფუძველზე დემენტი [ Dement, 1969, 1974] მივიდა დასკვნამდე, რომ პძდ იწვევს პარადოქსული ძილის ხანგრძლივობის გაზრდას პოსტდეპრივაციულ პერიოდში, ცხოველების აგზნებადობის მატებას, ჰიპერსექსუალობას, ჰიპერფაგიას, აგრესიას. აღსანიშნავია, რომ დეპრივაციის თითქმის ყველა ზემოთ ჩამოთვლილი მეთოდი პარადოქსული ძილის დეპრივაციასთან ერთად იწვევს სტრესს. ამ მხრივ ყველაზე სრულყოფილ მეთოდად შეიძლება ჩაითვალოს პძდ-ის თავის ტვინის სტრუქტურების ელექტრული გაღიზიანებით [Oniani et al., 2001]. ძილის ტოტალური დეპრივაციის მიზნით გამოიყენება სხვადასხვა საშუალებები: ღვიძილის შენარჩუნება – კვებით, ადგილმდებარეობის შეცვლით [Kiyono et al., 1965; Kawakami et al., 1965], ნოციცეპტური გაღიზიანებით [Vimot-Vicary et al., 1965], მბრუნავი ბორბალით [Dement, 1967]. ტოტალური დეპრივაციის გავლენა ნაკლებად შესამჩნევ ძვრებს იწვევს ძილ-ღვიძილის ციკლში. მიღებული შედეგები აიხსნება ორგანიზმის ადაპტაციის უნარით აღნიშნული გავლენის მიმართ. გამოთქმულია მოსაზრება, რომ ამ შემთხვევაში ღვიძილის ფონზე აღირიცხება ნელტალღოვანი ძილისათვის დამახასიათებელი აქტიურობა, ხოლო პარადოქსული ძილის დეპრივაციის დროს ნელტალღოვანი ძილის ფონზე ვლინდება პძ-ის კომპონენტები [Dement, 1972]. მსგავსი სურათი ქცევასა და ეეგ-დისოციაციისა მიიღება ვირთაგვებში ატროპინისა და ფიზოსტიგმინის შეყვანის საპასუხოდაც [Radil-Weis, 1975]. კლინიკური მონაცემების თანახმად, ძილის ტოტალური დეპრივაციის შემდეგ, პირველ ღამეს შეინიშნება ნელტალღოვანი ძილის, ხოლო მეორე ღამეს _ ძილის პარადოქსული ფაზის გაზრდა [Berger, Oswald, 1969; Williams et al., 1964; Kales et al., 1970]. კარაძიკის [Karadzic, 1973] მიერ შეისწავლებოდა ძილის ხანგრძლივი (200 საათიანი) და ხანმოკლე (24 – 60 საათიანი) დეპრივაციის გავლენა. აღმოჩნდა, რომ ხანმოკლე დეპრივაცია იწვევს უფრო მკვეთრ ცვლილებებს, ვიდრე ხანგრძლივი დეპრივაცია. მიღებული შედეგების საფუძველზე ავტორი გამოთქვამს მოსაზრებას, რომლის თანახმადაც, ხანგრძლივი დეპრივაციის დროს ორგანიზმს უვითარდება ადაპტაციის უნარი აღნიშნული გავლენის მიმართ. გარდა ამისა, ტოტალური დეპრივაციის გავლენის ეფექტი დამოკიდებულია ინდივიდსა და შესასრულებელ ტესტზე [Stoker, Iovanovic, 1973; Naitoh, 1973].
ამრიგად, ლიტერატურაში არსებული მონაცემების საფუძველზე ჩანს, რომ მიუხედავად ძილის ნეიროფიზიოლოგიის ინტენსიური კვლევისა, ძილის ფუნქცია დღემდე გაურკვეველია.
No comments:
Post a Comment