ტრანკვილიზატორები ანუ აქსიოლიზური ნივთიერებები წარმოადგენენ წამლების იმ ჯგუფს, რომლებიც გამოიყენება შიშისა და შფოთვის საწინააღმდეგოდ. მათი თერაპიული ეფექტი გამოიხატება ემოციური დაძაბულობის, შფოთვის, პანიკური შიშის, ქრონიკული ფობიების შემცირებაში. გარდა ამისა, ბენზოდიაზეპინები (ბდ) ხასიათდებიან ანტიკონვულსიური და მიორელაქსაციური თვისებებით და გამოიყენებიან როგორც საძილე საშუალება. ამიტომ ისინი ფართოდ გამოიყენებიან მედიცინის სხვადასხვა დარგში [File, 1990; Green, 1991].
ტრანკვილიზატორები ქიმიური თვისებების მიხედვით დაყოფილნი არიან 7 ძირითად ჯგუფად, რომელთაგან ჩვენს ყურადღებას შევაჩერებთ ბენზოდიაზეპინებზე, კერძოდ კი მის ერთ-ერთ ყველაზე პოპულარულ ნაწარმზე – დიაზეპამზე.
ბდ-ების შესწავლის ისტორია იწყება მე-20 საუკუნის 30-იანი წლებიდან. მაგრამ პირველი დიაზეპინური ნივთიერებები – ქლორდიაზეპოქსიდი (ლიმბიუმი) და დიაზეპამი (ვალიუმი) სინთეზირებული იყო 1961 წელს ჰოფმანისა და როჩის ლაბორატორიაში.
დღეისათვის სინთეზირებულია ამ კლასის პრეპარატების 1000-ზე მეტი წარმომადგენელი. ამათგან 20-ზე მეტი ფართოდ გამოიყენება კლინიკაში [Ongin, 1983; გამყრელიძე, 1989; File, 1990; Green, 1991,].
ანქსიოლიზურ საშუალებად 1961 წლამდე იყენებდნენ ბარბიტურატებს, მეპრობამატს და ნაერთებს. მაგრამ ისინი ხასიათდება ტოქსიკურობით და გვერდითი მოვლენებით – რესპირატორული და კარდიოვასკულარული მოტორული აქტივობის დათრგუნვით და იმუნური სისტემის დაქვეითებით.
ცნობილია, რომ ბდ-ები და ბარბიტურატები მიეკუთვნებიან სედატიურ ნივთიერებებს, მაგრამ ისინი თავიანთი კლინიკური ეფექტებით განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან. კერძოდ, ბენზოდიაზეპინები წარმოადგენენ, ძირითადად, შფოთვის მომხსნელებს, ხოლო ბარბიტურატები კი ზოგად ანესთეზიურ ნივთიერებებს.
ბდ-ების ანქსიოლიზური მოქმედება ხორციელდება თავის ტვინში არსებული სპეციფიკური ბდ რეცეპტორების გზით, რომლებიც განლაგებულნი არიან როგორც ქერქში [Andrew et al 1992; ნანეიშვილი, 2003], ისე ლიმბური სისტემის სხვადასხვა სტრუქტურებში, განსაკუთრებით ნუშისებრ ბირთვებში [Niehoff, Kuhar, 1983; Janke, Netter, 1983]. გარდა ამისა, თავის ტვინში უნდა არსებობდეს ენდოგენური ბდ-ები. ბდ-ების ანქსიოლიზურ ეფექტებში გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს მედიატორულ სისტემას, კერძოდ კი გამა-ამინო-ერბომჟავას (გაემ). გაემ-ის ნეირონები გამოირჩევიან განსაკუთრებული მგრძნობელობით ბდ-ების მიმართ, რომლებიც იწვევენ აღნიშნული შემაკავებელი ტრანსმიტერის აქტიურ გამოყოფას. ამგვარად, ბდ-ები აძლიერებენ გაემ-ის შემაკავებელ გავლენას, რითაც ხორციელდება ბდ-ების ანქსიოლიზური ეფექტი [Janke, Netter, 1983; Andrews et al., 1992; Fernandez-Quasti, 1998]. გარდა ამისა, ბდ-ები მოქმედებენ ჰიპოკამპისა და ნაკერის ბირთვების სეროტონინერგულ ნეირონებზე. ამცირებენ სეროტონინის გამოყოფას და ამ გზით ახორციელებენ ანქსიოლიზურ გავლენას [Fernandez-Quasti, 1998; Trulson et al., 1992]. მიუხედავად იმისა, რომ ბდ-ები ფართოდ გამოიყენებიან ფსიქოფარმაკოლოგიურ კვლევებში, ისინი არ წარმოადგენენ სპეციფიკურ ანქსიოლიზურ საშუალებას. ბდ-ები უფრო ეფექტურნი არიან განსაზღვრული ტიპის კლინიკური შფოთვის შემთხვევებში – დეპრესიისა და შიზოფრენიის დროს. მეორეს მხრივ, არსებობს შეხედულება, რომ შფოთვის ფენომენი თან სდევს ყველა შინაგანი ორგანოს დაავადებასაც, რაც იწვევს დაავადების კლინიკური სურათის გამწვავებას. ამ შემთხვევაში სასურველია ანქსიოლიზური ნივთიერებების გამოყენება, რითაც იხსნება შფოთვის ფენომენი და უმჯობესდება სომატური დაავადების მეორადი კლინიკური სურათი [Janke, Netter 1983;Green, 1991; Chaouloff et al., 1997;].
ბდ-ების ხანგრძლივი გამოყენებისას შეიმჩნევა გვერდითი მოვლენები: ტოლერანტობა, მიდრეკილება წამლის მიმართ, მიჩვევა, ატაქსია და ამნეზია. ბდ-ების მიღების შეწყვეტა იწვევს უკუეფექტს. მაგრამ ყველა ეს გვერდითი მოვლენა უფრო სუსტად ვლინდება სხვა ტრანკვილიზატორების შემდეგ [Janke, Netter, 1983; File, 1990; Green, 1991].
ექსპერიმენტებით ვირთაგვებზე ნაჩვენები იყო, რომ ბდ-ბის ფონზე ადვილდება ხელზე მიჩვევა (ჰენდლინგი), თუმცა ზოგჯერ ბდ-ები იწვევს აგრესიას, აადვილებს თვითგაღიზიანებას, მათი საშუალებით ხდება აგრეთვე ემოციური რეაქციების გადაკეთება – აქტიური განრიდების თვითგაღიზიანების რეაქციად [Niehoff, Kuhar,
1983; Корели, 1989; File, 1996]. ვირთაგვებზე ასევე შესწავლილია ჰენდლინგის, როგორც სტრესის ერთ-ერთი ფაქტორის გავლენა თავის ტვინის ქერქში მყოფ ბდ რეცეპტორებზე. გამოირკვა, რომ სხვადასხვა გზით გამოწვეული სტრესი სხვადასხვა გავლენას ახდენს ბდ რეცეპტორების სისტემაზე. ნაჩვენები იქნა, რომ მწვავე ჰენდლინგის დროს ქერქში ბდ რეცეპტორების რიცხვი მცირდება, მაშინ როცა ქრონიკული სტრესი იწვევს ბდ რეცეპტორების რიცხვის გაზრდას და ამ გზით არაფარმაკოლოგიურად შესაძლებელია დიაზეპამის ანქსიოლიზური ეფექტის მიღება [Andrews et al., 1992]. რაც შეეხება ბდ-ების კავშირს ძილთან, მათ ხშირად იყენებენ კლინიკაში ძილის დარღვევისას, ისინი ამცირებენ გამღიზიანებლების მიმართ ორგანიზმის მგრძნობელობას, მაგრამ დიაზეპამის როლი ძილის განვითარებაში საბოლოოდ დადგენილი არ არის [Mendelson, 1984]. ზოგიერთი ავტორის აზრით, დიაზეპამის განსაზღვრული დოზა ხელს უნდა უწყობდეს ძილის დადგომას [Gondole et al. 1994;Carley, et al., 1998], ხოლო სხვა მონაცემებით, დიაზეპამი პირიქით აუარესებს ძილს [Landos et al., 1999]. გარდა ამისა, ბდ-ების ხანგრძლივი გამოყენება იწვევს უძილობას [File, 1990]. ონგინმა [Ongin, 1983] ექსპერიმენტებით კაცებზე აჩვენა, რომ დიაზეპამი, ქვაზეპამისაგან განსხვავებით არ იწვევს ძილს. იმ შემთხვევაშიც კი, როცა ბდ-ები ხელს უწყობენ ძილის დადგომას, უმრავლეს შემთხვევებში ისინი იწვევენ REM ძილის შემცირებას.
დემენტისა [Dement, 1974] და ძილის ნეიროფიზიოლოგიის შემსწავლელ მეცნიერთა აზრით, ბდ-ები, ისევე როგორც ბარბიტურატები ნაკლებად ეფექტურნი არიან ძილის დარღვევების სამკურნალოდ, რადგან მათი უმრავლესობა იწვევს უძილობას. ზოგიერთი კლინიკური მონაცემების თანახმად, ბდ-ები ითვლება სასურველ საძილე საშუალებად, ისინი გამოირჩევიან ნაკლები ტოქსიკურობით და კარგი კლინიკური ეფექტით. ბდ-ები ნტძ-ის ეეგ-ში იწვევენ ნელტალღოვანი აქტიურობის შემცირებას და სწრაფი ტალღების გაზრდას [Kales et al., 1970; Gaillard et al., 1973; Borbely et al., 1985; Schulz, 1991], გარდა ამისა მცირდება თეტა რიტმი და K-კომპლექსი და იზრდება თითისტარა აქტიურობა [Jalber et al., 1992]. ბდ-ები ნაკლებად მოქმედებენ აძ-ზე, მაგრამ შეიძლება გამოიწვიოს მისი დარღვევაც [Nicholson, Stone, 1980]. ამგვარად, ლიტერატურაში არსებული მონაცემებიდან გამომდინარე, ერთიანი მოსაზრება ბდ-ების მნიშვნელობაზე ძილის განვითარებაში არ არსებობს.
ტრანკვილიზატორები ქიმიური თვისებების მიხედვით დაყოფილნი არიან 7 ძირითად ჯგუფად, რომელთაგან ჩვენს ყურადღებას შევაჩერებთ ბენზოდიაზეპინებზე, კერძოდ კი მის ერთ-ერთ ყველაზე პოპულარულ ნაწარმზე – დიაზეპამზე.
ბდ-ების შესწავლის ისტორია იწყება მე-20 საუკუნის 30-იანი წლებიდან. მაგრამ პირველი დიაზეპინური ნივთიერებები – ქლორდიაზეპოქსიდი (ლიმბიუმი) და დიაზეპამი (ვალიუმი) სინთეზირებული იყო 1961 წელს ჰოფმანისა და როჩის ლაბორატორიაში.
დღეისათვის სინთეზირებულია ამ კლასის პრეპარატების 1000-ზე მეტი წარმომადგენელი. ამათგან 20-ზე მეტი ფართოდ გამოიყენება კლინიკაში [Ongin, 1983; გამყრელიძე, 1989; File, 1990; Green, 1991,].
ანქსიოლიზურ საშუალებად 1961 წლამდე იყენებდნენ ბარბიტურატებს, მეპრობამატს და ნაერთებს. მაგრამ ისინი ხასიათდება ტოქსიკურობით და გვერდითი მოვლენებით – რესპირატორული და კარდიოვასკულარული მოტორული აქტივობის დათრგუნვით და იმუნური სისტემის დაქვეითებით.
ცნობილია, რომ ბდ-ები და ბარბიტურატები მიეკუთვნებიან სედატიურ ნივთიერებებს, მაგრამ ისინი თავიანთი კლინიკური ეფექტებით განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან. კერძოდ, ბენზოდიაზეპინები წარმოადგენენ, ძირითადად, შფოთვის მომხსნელებს, ხოლო ბარბიტურატები კი ზოგად ანესთეზიურ ნივთიერებებს.
ბდ-ების ანქსიოლიზური მოქმედება ხორციელდება თავის ტვინში არსებული სპეციფიკური ბდ რეცეპტორების გზით, რომლებიც განლაგებულნი არიან როგორც ქერქში [Andrew et al 1992; ნანეიშვილი, 2003], ისე ლიმბური სისტემის სხვადასხვა სტრუქტურებში, განსაკუთრებით ნუშისებრ ბირთვებში [Niehoff, Kuhar, 1983; Janke, Netter, 1983]. გარდა ამისა, თავის ტვინში უნდა არსებობდეს ენდოგენური ბდ-ები. ბდ-ების ანქსიოლიზურ ეფექტებში გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს მედიატორულ სისტემას, კერძოდ კი გამა-ამინო-ერბომჟავას (გაემ). გაემ-ის ნეირონები გამოირჩევიან განსაკუთრებული მგრძნობელობით ბდ-ების მიმართ, რომლებიც იწვევენ აღნიშნული შემაკავებელი ტრანსმიტერის აქტიურ გამოყოფას. ამგვარად, ბდ-ები აძლიერებენ გაემ-ის შემაკავებელ გავლენას, რითაც ხორციელდება ბდ-ების ანქსიოლიზური ეფექტი [Janke, Netter, 1983; Andrews et al., 1992; Fernandez-Quasti, 1998]. გარდა ამისა, ბდ-ები მოქმედებენ ჰიპოკამპისა და ნაკერის ბირთვების სეროტონინერგულ ნეირონებზე. ამცირებენ სეროტონინის გამოყოფას და ამ გზით ახორციელებენ ანქსიოლიზურ გავლენას [Fernandez-Quasti, 1998; Trulson et al., 1992]. მიუხედავად იმისა, რომ ბდ-ები ფართოდ გამოიყენებიან ფსიქოფარმაკოლოგიურ კვლევებში, ისინი არ წარმოადგენენ სპეციფიკურ ანქსიოლიზურ საშუალებას. ბდ-ები უფრო ეფექტურნი არიან განსაზღვრული ტიპის კლინიკური შფოთვის შემთხვევებში – დეპრესიისა და შიზოფრენიის დროს. მეორეს მხრივ, არსებობს შეხედულება, რომ შფოთვის ფენომენი თან სდევს ყველა შინაგანი ორგანოს დაავადებასაც, რაც იწვევს დაავადების კლინიკური სურათის გამწვავებას. ამ შემთხვევაში სასურველია ანქსიოლიზური ნივთიერებების გამოყენება, რითაც იხსნება შფოთვის ფენომენი და უმჯობესდება სომატური დაავადების მეორადი კლინიკური სურათი [Janke, Netter 1983;Green, 1991; Chaouloff et al., 1997;].
ბდ-ების ხანგრძლივი გამოყენებისას შეიმჩნევა გვერდითი მოვლენები: ტოლერანტობა, მიდრეკილება წამლის მიმართ, მიჩვევა, ატაქსია და ამნეზია. ბდ-ების მიღების შეწყვეტა იწვევს უკუეფექტს. მაგრამ ყველა ეს გვერდითი მოვლენა უფრო სუსტად ვლინდება სხვა ტრანკვილიზატორების შემდეგ [Janke, Netter, 1983; File, 1990; Green, 1991].
ექსპერიმენტებით ვირთაგვებზე ნაჩვენები იყო, რომ ბდ-ბის ფონზე ადვილდება ხელზე მიჩვევა (ჰენდლინგი), თუმცა ზოგჯერ ბდ-ები იწვევს აგრესიას, აადვილებს თვითგაღიზიანებას, მათი საშუალებით ხდება აგრეთვე ემოციური რეაქციების გადაკეთება – აქტიური განრიდების თვითგაღიზიანების რეაქციად [Niehoff, Kuhar,
1983; Корели, 1989; File, 1996]. ვირთაგვებზე ასევე შესწავლილია ჰენდლინგის, როგორც სტრესის ერთ-ერთი ფაქტორის გავლენა თავის ტვინის ქერქში მყოფ ბდ რეცეპტორებზე. გამოირკვა, რომ სხვადასხვა გზით გამოწვეული სტრესი სხვადასხვა გავლენას ახდენს ბდ რეცეპტორების სისტემაზე. ნაჩვენები იქნა, რომ მწვავე ჰენდლინგის დროს ქერქში ბდ რეცეპტორების რიცხვი მცირდება, მაშინ როცა ქრონიკული სტრესი იწვევს ბდ რეცეპტორების რიცხვის გაზრდას და ამ გზით არაფარმაკოლოგიურად შესაძლებელია დიაზეპამის ანქსიოლიზური ეფექტის მიღება [Andrews et al., 1992]. რაც შეეხება ბდ-ების კავშირს ძილთან, მათ ხშირად იყენებენ კლინიკაში ძილის დარღვევისას, ისინი ამცირებენ გამღიზიანებლების მიმართ ორგანიზმის მგრძნობელობას, მაგრამ დიაზეპამის როლი ძილის განვითარებაში საბოლოოდ დადგენილი არ არის [Mendelson, 1984]. ზოგიერთი ავტორის აზრით, დიაზეპამის განსაზღვრული დოზა ხელს უნდა უწყობდეს ძილის დადგომას [Gondole et al. 1994;Carley, et al., 1998], ხოლო სხვა მონაცემებით, დიაზეპამი პირიქით აუარესებს ძილს [Landos et al., 1999]. გარდა ამისა, ბდ-ების ხანგრძლივი გამოყენება იწვევს უძილობას [File, 1990]. ონგინმა [Ongin, 1983] ექსპერიმენტებით კაცებზე აჩვენა, რომ დიაზეპამი, ქვაზეპამისაგან განსხვავებით არ იწვევს ძილს. იმ შემთხვევაშიც კი, როცა ბდ-ები ხელს უწყობენ ძილის დადგომას, უმრავლეს შემთხვევებში ისინი იწვევენ REM ძილის შემცირებას.
დემენტისა [Dement, 1974] და ძილის ნეიროფიზიოლოგიის შემსწავლელ მეცნიერთა აზრით, ბდ-ები, ისევე როგორც ბარბიტურატები ნაკლებად ეფექტურნი არიან ძილის დარღვევების სამკურნალოდ, რადგან მათი უმრავლესობა იწვევს უძილობას. ზოგიერთი კლინიკური მონაცემების თანახმად, ბდ-ები ითვლება სასურველ საძილე საშუალებად, ისინი გამოირჩევიან ნაკლები ტოქსიკურობით და კარგი კლინიკური ეფექტით. ბდ-ები ნტძ-ის ეეგ-ში იწვევენ ნელტალღოვანი აქტიურობის შემცირებას და სწრაფი ტალღების გაზრდას [Kales et al., 1970; Gaillard et al., 1973; Borbely et al., 1985; Schulz, 1991], გარდა ამისა მცირდება თეტა რიტმი და K-კომპლექსი და იზრდება თითისტარა აქტიურობა [Jalber et al., 1992]. ბდ-ები ნაკლებად მოქმედებენ აძ-ზე, მაგრამ შეიძლება გამოიწვიოს მისი დარღვევაც [Nicholson, Stone, 1980]. ამგვარად, ლიტერატურაში არსებული მონაცემებიდან გამომდინარე, ერთიანი მოსაზრება ბდ-ების მნიშვნელობაზე ძილის განვითარებაში არ არსებობს.
No comments:
Post a Comment