ძილისა და თვითგაღიზიანების (თგ) ურთიერთობის შესწავლა საინტერესოა იმით, რომ ამ ორ მოვლენას საფუძვლად უდევს მსგავსი ნეიროფიზიოლოგიური და ნეიროფარმაკოლოგიური მოვლენები.
ცნობილია, რომ თავის ტვინში ელექტროდების ჩანერგვის მეთოდი პირველად დაინერგა შვეიცარიელი მეცნიერის ჰესის [Hess, 1924] მიერ. იგი ცდებს კატებზე ატარებდა და შეისწავლიდა ქიმიური გაღიზიანებით გამოწვეული სტრუქტურების ცვლილებებს ცხოველთა ქცევაში. მოგვიანებით დაიწყეს ექსპერიმენტები თავის ტვინის ელექტრული გაღიზიანებით. აღნიშნული მეთოდების გამოყენების და მიღებული შედეგების გამო ჰესს 1949 წელს ნობელის პრემია მიენიჭა. იგივე მეთოდის გამოყენებით ჯ.ოლდსი [Olds,1954] შეისწავლიდა ბადებრივი ფორმაციის როლს ცხოველთა (ვირთაგვების) ქცევაში. ექსპერიმენტატორმა შენიშნა, რომ ვირთაგვა ხშირად ჯდებოდა გალიის იმ კუთხეში, სადაც ღებულობდა გაღიზიანებას, ემჩნეოდა, რომ სიამოვნებდა გაღიზიანება. ამის შემდეგ გალიაში მოათავსეს ბერკეტი, რომელზეც თათის დაჭერით ცხოველი ღებულობდა ელექტრულ გაღიზიანებას. რაც უფრო ხშირად აჭერდა ცხოველი თათს ბერკეტს, მით უფრო ხშირად იღიზიანებდა თავს. ამგვარად, ცხოველმა სიამოვნების მიღების მიზნით დაისწავლა ბერკეტზე თათის დაჭერა და თავისით გაღიზიანება. თავის ტვინში ჩანერგილი ელექტროდების ლიკალიზაციის ჰისტოლოგიური შემოწმების შედეგად გამოირკვა, რომ გამღიზიანებელი ელექტროდები ჩანერგილია არა ბადებრივ ფორმაციაში, არამედ ჰიპოთალამუსში. Aამგვარად, მეთოდიკაში დაშვებული უნებლიე შეცდომის შედეგად აღმოჩენილ იქნა ახალი ფენომენი, რომელიც თვითგაღიზიანების სახელით არის ცნობილი. აღნიშნული მეთოდის გამოყენებით შესაძლებელი გახდა თავის ტვინში ორი განსხვავებული ,,კვებისა” და ,,სექსუალური” დაჯილდოვების სისტემის გამოყოფა. მორეს მხრივ, თავის ტვინში აღმოჩენილი იქნა ისეთი უბნებიც, რომელთა ელექტრულ გაღიზიანებას ცხოველი გაურბოდა და ეს უბნები აღინიშნება, როგორც ,,დასჯის” ცენტრი. გარდა ამისა, თავის ტვინში არსებობენ ისეთი უბნებიც, რომელთა გაღიზიანება არ იწვევს ემოციურ რეაქციებს _ ე.წ. ,,ნეიტრალური” უბნები. აღნიშნული ცენტრები იმყოფება ერთსა და იმავე სტრუქტურებში 0,5 მმ დაშორებით და რეგულირდებიან ერთი და იგივე მექანიზმით. ამიტომ თვითგაღიზიანების ეფექტი დამოკიდებულია ელექტროდის ლოკალიზაციაზე სტრუქტურაში, გაღიზიანების პარამეტრებსა და ექსპერიმენტის სიტუაციაზე. ამგვარად, თავის ტვინში განიხილავენ უჯრედების 3 ტიპს: უჯრედებს, რომელთა გაღიზიანებისაკენ მიილტვიან ცხოველები (35%), უჯრედებს, რომელთა გაღიზიანებას გაურბიან (15%) და ე.წ. ნეიტრალურ უჯრედებს (60%), რომელთა გაღიზიანება არც დადებით და არც უარყოფით რეაქციებს არ იწვევს [Olds, 1954]. შვედი ჰისტოქიმიკოსების მიერ ნაჩვენები იქნა, რომ თავის ტვინის ღეროს უჯრედები დიდი რაოდენობით შეიცავენ ბიოგენურ ამინებს, რომლებიც დაკავშირებული არიან თავის ტვინის ყველა სტრუქტურასთან. მეორეს მხრივ, ნეიროფიზიოლოგიური და ნეიროფარმაკოლოგიური მონაცემების საფუძველზე გამოთქმულია მოსაზრება ნელი ძილის სეროტონინერგული და პარადოქსული ძილის ადრენერგულ ბუნებაზე [Jouvet, 1967, 1972]. ამ მხრივ განსაკუთრებით აღსანიშნავია ნაკერის ბირთვების (სეროტონინერგული) და ლურჯი ლაქას (ადრენერგული) ნეირონების როლი ძილის და თგ-ს ფენომენის რეგულაციაში [იხ. ნანეიშვილი, 2003]. ბიოგენური ამინები მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ თგ-ის ფენომენში [Wise, Stein, 1968]. ბიოგენური ამინები, კერძოდ კი დოფამინი, აადვილებს თგ-ს. ნაჩვენებია, რომ დოფამინის ბლოკატორები აუარესებენ თგ-ს, ხოლო მისი აგონისტები (ამფეტამინი, კოკაინი) იწვევენ თგ-ს სიხშირის გაზრდას [იხ. ნანეიშვილი, 2003].
რაც შეეხება თგ-ის გავლენას ძილზე, იგი ნაკლებად არის შესწავლილი. ამ მხრივ საინტერესოა როტენბერგის [Rotenberg, 2000] მონაცემები, რომელიც შეეხება სხვადასხვა სახის სტრესით და მათ შორის თგ-ით გამოწვეული სტრესის გავლენას ძილზე, რომელზეც დეტალურად შევჩერდებით ჩვენს მიერ მიღებული შედეგების განხილვისას.
ლიტერატურაში უმთავრესად ცნობილია მონაცემები თგ-ს გავლენის თაობაზე პძდ-ით გამოწვეულ ცვლილებებზე. ასე მაგალითად, ცნობილია [Siegel-gordon, 1965; Vimot-vicary et al., 1966; Dement, 1974] რომ პძდ, პოსტდეპრივაციულ პერიოდში იწვევს პარადოქსული ძილის მკვეთრ გაზრდას (რებაუნდს), მაშინ როცა პძდ-ის ფონზე თგ-ის შემდეგ პძ მცირდება [Steiner, Ellman, 1972]. Gარდა ამისა, პძდ იწვევს თგ-ს ზღურბლის შემცირებას და თგ-ს რეაქციის გახშირებას [Ellman, Steiner, 1969; Ковальзов, Цибульский, 1978].
ცნობილია, რომ თავის ტვინში ელექტროდების ჩანერგვის მეთოდი პირველად დაინერგა შვეიცარიელი მეცნიერის ჰესის [Hess, 1924] მიერ. იგი ცდებს კატებზე ატარებდა და შეისწავლიდა ქიმიური გაღიზიანებით გამოწვეული სტრუქტურების ცვლილებებს ცხოველთა ქცევაში. მოგვიანებით დაიწყეს ექსპერიმენტები თავის ტვინის ელექტრული გაღიზიანებით. აღნიშნული მეთოდების გამოყენების და მიღებული შედეგების გამო ჰესს 1949 წელს ნობელის პრემია მიენიჭა. იგივე მეთოდის გამოყენებით ჯ.ოლდსი [Olds,1954] შეისწავლიდა ბადებრივი ფორმაციის როლს ცხოველთა (ვირთაგვების) ქცევაში. ექსპერიმენტატორმა შენიშნა, რომ ვირთაგვა ხშირად ჯდებოდა გალიის იმ კუთხეში, სადაც ღებულობდა გაღიზიანებას, ემჩნეოდა, რომ სიამოვნებდა გაღიზიანება. ამის შემდეგ გალიაში მოათავსეს ბერკეტი, რომელზეც თათის დაჭერით ცხოველი ღებულობდა ელექტრულ გაღიზიანებას. რაც უფრო ხშირად აჭერდა ცხოველი თათს ბერკეტს, მით უფრო ხშირად იღიზიანებდა თავს. ამგვარად, ცხოველმა სიამოვნების მიღების მიზნით დაისწავლა ბერკეტზე თათის დაჭერა და თავისით გაღიზიანება. თავის ტვინში ჩანერგილი ელექტროდების ლიკალიზაციის ჰისტოლოგიური შემოწმების შედეგად გამოირკვა, რომ გამღიზიანებელი ელექტროდები ჩანერგილია არა ბადებრივ ფორმაციაში, არამედ ჰიპოთალამუსში. Aამგვარად, მეთოდიკაში დაშვებული უნებლიე შეცდომის შედეგად აღმოჩენილ იქნა ახალი ფენომენი, რომელიც თვითგაღიზიანების სახელით არის ცნობილი. აღნიშნული მეთოდის გამოყენებით შესაძლებელი გახდა თავის ტვინში ორი განსხვავებული ,,კვებისა” და ,,სექსუალური” დაჯილდოვების სისტემის გამოყოფა. მორეს მხრივ, თავის ტვინში აღმოჩენილი იქნა ისეთი უბნებიც, რომელთა ელექტრულ გაღიზიანებას ცხოველი გაურბოდა და ეს უბნები აღინიშნება, როგორც ,,დასჯის” ცენტრი. გარდა ამისა, თავის ტვინში არსებობენ ისეთი უბნებიც, რომელთა გაღიზიანება არ იწვევს ემოციურ რეაქციებს _ ე.წ. ,,ნეიტრალური” უბნები. აღნიშნული ცენტრები იმყოფება ერთსა და იმავე სტრუქტურებში 0,5 მმ დაშორებით და რეგულირდებიან ერთი და იგივე მექანიზმით. ამიტომ თვითგაღიზიანების ეფექტი დამოკიდებულია ელექტროდის ლოკალიზაციაზე სტრუქტურაში, გაღიზიანების პარამეტრებსა და ექსპერიმენტის სიტუაციაზე. ამგვარად, თავის ტვინში განიხილავენ უჯრედების 3 ტიპს: უჯრედებს, რომელთა გაღიზიანებისაკენ მიილტვიან ცხოველები (35%), უჯრედებს, რომელთა გაღიზიანებას გაურბიან (15%) და ე.წ. ნეიტრალურ უჯრედებს (60%), რომელთა გაღიზიანება არც დადებით და არც უარყოფით რეაქციებს არ იწვევს [Olds, 1954]. შვედი ჰისტოქიმიკოსების მიერ ნაჩვენები იქნა, რომ თავის ტვინის ღეროს უჯრედები დიდი რაოდენობით შეიცავენ ბიოგენურ ამინებს, რომლებიც დაკავშირებული არიან თავის ტვინის ყველა სტრუქტურასთან. მეორეს მხრივ, ნეიროფიზიოლოგიური და ნეიროფარმაკოლოგიური მონაცემების საფუძველზე გამოთქმულია მოსაზრება ნელი ძილის სეროტონინერგული და პარადოქსული ძილის ადრენერგულ ბუნებაზე [Jouvet, 1967, 1972]. ამ მხრივ განსაკუთრებით აღსანიშნავია ნაკერის ბირთვების (სეროტონინერგული) და ლურჯი ლაქას (ადრენერგული) ნეირონების როლი ძილის და თგ-ს ფენომენის რეგულაციაში [იხ. ნანეიშვილი, 2003]. ბიოგენური ამინები მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ თგ-ის ფენომენში [Wise, Stein, 1968]. ბიოგენური ამინები, კერძოდ კი დოფამინი, აადვილებს თგ-ს. ნაჩვენებია, რომ დოფამინის ბლოკატორები აუარესებენ თგ-ს, ხოლო მისი აგონისტები (ამფეტამინი, კოკაინი) იწვევენ თგ-ს სიხშირის გაზრდას [იხ. ნანეიშვილი, 2003].
რაც შეეხება თგ-ის გავლენას ძილზე, იგი ნაკლებად არის შესწავლილი. ამ მხრივ საინტერესოა როტენბერგის [Rotenberg, 2000] მონაცემები, რომელიც შეეხება სხვადასხვა სახის სტრესით და მათ შორის თგ-ით გამოწვეული სტრესის გავლენას ძილზე, რომელზეც დეტალურად შევჩერდებით ჩვენს მიერ მიღებული შედეგების განხილვისას.
ლიტერატურაში უმთავრესად ცნობილია მონაცემები თგ-ს გავლენის თაობაზე პძდ-ით გამოწვეულ ცვლილებებზე. ასე მაგალითად, ცნობილია [Siegel-gordon, 1965; Vimot-vicary et al., 1966; Dement, 1974] რომ პძდ, პოსტდეპრივაციულ პერიოდში იწვევს პარადოქსული ძილის მკვეთრ გაზრდას (რებაუნდს), მაშინ როცა პძდ-ის ფონზე თგ-ის შემდეგ პძ მცირდება [Steiner, Ellman, 1972]. Gარდა ამისა, პძდ იწვევს თგ-ს ზღურბლის შემცირებას და თგ-ს რეაქციის გახშირებას [Ellman, Steiner, 1969; Ковальзов, Цибульский, 1978].
No comments:
Post a Comment